ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ(Guru Arjan Dev Ji) (15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1563 – 30 ਮਈ 1606), ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਨਾਂ ਹਨ ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਧਰਮਕ ਆਧਿਆਤਮਕਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮਾਨਵਤਾ, ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਤਿਆਗ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵੀ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਉੱਚਤਮ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਜੀਤਾ ਜਾਗਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਸੀ।
ਇਸ ਲੰਬੇ ਲੇਖ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ, ਉਪਲਬਧੀਆਂ, ਸ਼ਹੀਦੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ‘ਤੇ ਪਏ ਅਥਾਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ।
Table Of Content
ਜਨਮ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1563 ਨੂੰ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਮਾਤਾ ਭਾਨੀ ਜੀ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਤਿੰਨ ਭਰਾਵਾਂ ‘ਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਤਮਿਕ ਪੂਰਨਤਾ, ਵਿਵੇਕ, ਤੇ ਅਦਬ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਲੱਖਣ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ।
ਗੁਰੂ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਣਾ
ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੌਰਾਨ ਹੀ 1581 ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਣ ਉਪਰੰਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਵਿਧੀਵਤ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ, ਸੰਗਤ ਅਤੇ ਪੰਗਤ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਜਥੇਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਰੂਹ ਭਰੀ।
ਸੱਚੀ ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਰਚਨਾ – ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ‘ਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੇਵਾ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ (ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ) ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਇਕ ਥਾਂ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ 1604 ਵਿੱਚ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਤੋਂ ਰਾਮਦਾਸਪੁਰ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਲਿਆਂਦੇ ਹੋਏ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਜੀ ਦੀ ਪਾਵਨ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਬਾਣੀ, ਸਗੋਂ ਭਗਤਾਂ – ਜਿਵੇਂ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ, ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ, ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਜੀ ਆਦਿ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਹਿਸ਼ਣੁਤਾ, ਸਭ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕੀ ਬੋਲੀ (ਪੰਜਾਬੀ, ਬ੍ਰਜ, ਪਿੰਗਲ) ਰਾਹੀਂ ਆਤਮਿਕ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਬਣਾਈ।
ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ – ਆਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ(Guru Arjan Dev Ji)ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਸਰੋਵਰ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੀ ਚੋਪਾਈ ਕਰਵਾਈ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ (ਸੁਵਰਨ ਮੰਦਰ) ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖਵਾਈ। ਇਹ ਨੀਂਹ ਮੀਆ ਮੀਰ, ਇਕ ਮੁਸਲਿਮ ਦਰਵੇਸ਼, ਵੱਲੋਂ ਰੱਖਵਾਈ ਗਈ – ਜੋ ਕਿ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਉੱਤਮ ਨਮੂਨਾ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੰਦਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜੇ ਚਾਰ ਪਾਸਿਓਂ ਖੋਲ੍ਹੇ, ਜੋ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਜਾਤ ਜਾਂ ਧਰਮ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪੂਰੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਹੈ।
ਆਰਥਿਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਧਾਰ
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ(Guru Arjan Dev Ji) ਸਿਰਫ ਧਰਮ ਦੇ ਗੁਰੂ ਨਹੀਂ ਸਨ – ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ, ਮਾਸਿਕ ਦਾਨ/ਦਸਵੰਦ, ਲੰਗਰ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਢਾਂਚਾ ਦਿੱਤਾ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਸੰਦ ਪ੍ਰਥਾ ਰਾਹੀਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਨੂੰ ਵਿਧੀਵਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਧਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਰਜ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਪਰਸ਼ਾਸਕੀ ਸੁਝਾਵ ਅਤੇ ਅਮਲ ਦੀ ਝਲਕ ਸੀ।
ਸ਼ਹੀਦੀ – ਸੱਚ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ ਲਈ ਅਖੀਰਲਾ ਤਿਆਗ
1606 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ(Guru Arjan Dev Ji) ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਵਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਜ਼ੋਰ-ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਨਾਲ ਧਰਮ ਬਦਲਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਚੀਨੀ ਮੰਡੀ ਚੌਕ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਤਿ ਕਠਿਨ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਗਰਮ ਤਪਤ ਤਵੀ ‘ਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸੀ, ਜੋ ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ, ਧਰਮ ਦੇ ਲਈ ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਅਡਿੱਗਤਾ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਬਣੀ।
ਉਪਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਬਾਣੀ
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ(Guru Arjan Dev Ji) ਦੀ ਬਾਣੀ ਨਿਰਮਲ, ਨਿਰਵੈਰ ਅਤੇ ਆਤਮਕ ਉੱਚਾਈਆਂ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚੀ ਗਈ ਬਾਣੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ 2000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਬਦ ਹਨ:
“ਸਚਹੁ ਓਰੈ ਸਭੁ ਕੋ ਉਪਰਿ ਸਚੁ ਆਚਾਰ।”
(ਸੱਚ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਸੱਚਾ ਆਚਰਨ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ।)
“ਤੇਰਾ ਕੀਆ ਮੀਠਾ ਲਾਗੈ। ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਪਦਾਰਥੁ ਨਾਨਕ ਮਾਂਗੈ।”
(ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ, ਤੇਰਾ ਕੀਤਾ ਮੈਨੂੰ ਮਿੱਠਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਨਾਨਕ ਤੇਰੇ ਨਾਮ ਦਾ ਹੀ ਖਜਾਨਾ ਮੰਗਦਾ ਹੈ।)
ਇਹ ਬਾਣੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਦੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਢੀਠ ਬਣ ਕੇ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ(Guru Arjan Dev Ji) ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ, ਆਧਿਆਤਮਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਅਤੇ ਆਰਗੈਨਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨਲ ਪੱਖੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਨੀਵਾਂ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਜੋਸ਼ੀਲਾ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ੀਲ ਬਣਾਇਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਸਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅੱਗੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨਵੀਂ ਰਣਨੀਤਿਕ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਸੀਂ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਗੁਣਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ:
- ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ – ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਸਮਝ ਕੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ।
- ਸੱਚਾਈ – ਹਮੇਸ਼ਾ ਧਰਮ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੇ ਪਾਸੇ ਰਹਿਣਾ।
- ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਾ – ਹਰ ਜੀਵ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨਾ।
ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼ (Conclusion)
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ(Guru Arjan Dev Ji) ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਧਾਰਸਥੰਭ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੇ ਰੂਹਾਨੀ ਅੰਧਕਾਰ ਵਿਚ ਰੋਸ਼ਨੀ ਭਰੀ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਦਿਸ਼ਾ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਸੰਸਥਾਤਮਕ ਢੰਗ ਦਿੱਤਾ।
ਅੱਜ ਵੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਧਰਮ, ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਹਟਣਾ।