ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਤੀਜੇ ਗੁਰੂ, ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ(Guru Amar Das Ji), ਸੱਚਖੰਡ ਸਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਅਜੋਕੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਯਾਤਰਾ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਿੱਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਮਰ ਜਾਂ ਜਨਮ-ਕੁਟੰਬ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਨਿਮਰਤਾ, ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਅਟੂਟ ਭਗਤੀ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਿਰੀ ਧਾਰਮਿਕ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਮਾਜਿਕ ਬਦਲਾਵ ਵੀ ਲਿਆਏ, ਜੋ ਅੱਜ ਤੱਕ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਸੂਤਰ ਹਨ।
ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ
ਗੁਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 5 ਮਈ 1479 ਨੂੰ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ (ਜੋ ਅੱਜ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ) ਦੇ ਨੇੜੇ ਵਾਸੇ ‘ਬਸਰਕੇ’ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਭਾਈ ਤੇਜ ਭਾਨੁ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਲਖਮੀ ਦੇਵੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਸ਼ਨੁ ਭਗਤ ਸੀ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਝੁਕਾਅ ਸੀ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਹੋ ਕੇ ਉਹ ਤੀਰਥਾਂ ਤੇ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਏ।
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ
ਗੁਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ ਲਗਭਗ 61 ਸਾਲ ਸੀ ਜਦ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚੇ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਜੀ ਦੀ ਸਫਲ ਸ਼ਿਖਿਆ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਨਿਰੰਤਰ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ। ਹਰ ਸਵੇਰ ਉਹ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਲਿਆਉਂਦੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਵਾਉਂਦੇ।
ਗੁਰੂ ਗੱਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਭਗਤੀ, ਨਿਮਰਤਾ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਤਨ-ਮਨ-ਧਨ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਜੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦੇਖਕੇ, 26 ਮਾਰਚ 1552 ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂਤਾ ਦੀ ਗੱਦੀ ਸੌਂਪੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਸੀ ਕਿ ਇਕ 73 ਸਾਲ ਦਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਇਕ ਨਵੇਂ ਧਰਮਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਅਗਵਾਈ ਕਰੇ।
ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ
ਗੁਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਵਾਈ, ਜੋ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਥੇ ਬਾੳਲੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 84 ਪੜ੍ਹਾਵਾਂ ਹਨ। ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਭਗਤ ਇਹਨਾਂ 84 ਪੜ੍ਹਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਕੇ ਸਿਮਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ 84 ਲੱਖ ਜੂਨਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਲੰਗਰ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਬਲ ਮਿਲਿਆ
ਹਾਲਾਂਕਿ ਲੰਗਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਗੁਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰੂਪ ਦਿਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਰਾਜਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਗਰੀਬ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਸੰਗਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਲੰਗਰ ਛਕੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਸੋਚ ਸਮਾਜਿਕ ਬਰਾਬਰੀ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਬਣ ਗਈ।
ਮੁਲਕੀ ਹਾਕਮਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਮੁਗਲ ਹਕੂਮਤ ਵਲੋਂ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤਿਆਚਾਰ ਜਾਰੀ ਸੀ। ਪਰ ਗੁਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਪਛਾਣ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਕਿਸੇ ਰਾਜਸੀ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਕ਼ਲਮੰਦ ਰਣਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਦਿਤੀ।
ਸਮਾਜਿਕ ਬਦਲਾਅ
ਗੁਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼-ਪਰਧਾਨਤਾ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਤਸੰਗ ਅਤੇ ਪੂਜਾ ਆਦਿ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ।
ਮਨ ਜੀਤਣ ਵਾਲੀ ਭਗਤੀ
ਗੁਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਅਨੰਦ, ਸੋਹਿਲਾ, ਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਅਤੇ ਅਸਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਚਨਾਂ ਵਿਚ ਨਿਰੰਤਰ ਨਾਮ ਜਪਣ, ਨਿਮਰਤਾ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਗੱਦੀ ਸੌਂਪਣਾ
ਗੁਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਅੰਤ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਜਵਾਈ ਭਾਈ ਜਠਾ ਜੀ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਜੀ ਬਣੇ, ਨੂੰ ਗੁਰੂਤਾ ਦੀ ਗੱਦੀ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਉਹੀ ਗੁਰੂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ।
ਜੋਤਿ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣਾ
ਗੁਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਨੇ 1 ਸਤੰਬਰ 1574 ਨੂੰ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਜੋਤਿ ਜੋਤ ਸਮਾਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ 95 ਸਾਲ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ 22 ਸਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ।
ਉਪਸੰਹਾਰ
ਗੁਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਜੀਵਨ ਕਥਾ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਰੱਬੀ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਚੱਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ, ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਬਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਜੋ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੱਤਾ, ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸਾਨੂੰ ਨਿਮਰਤਾ, ਭਾਈਚਾਰੇ, ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।