ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਖਾਂਤਮ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਛੋੜਾ(Gurdwara Parivar Vichora Sahib)। “ਵਿਛੋੜਾ” ਸ਼ਬਦ ਆਪੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਪੀੜ ਅਤੇ ਬੇਅੰਤ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਝਲਕ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਦਸਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ 1705 ਈ. ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਛੱਡਣ ਵੇਲੇ ਸਰਸਾ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ ਉੱਤੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਵਿਛੋੜਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਵਿਛੋੜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕੁਰਬਾਨੀ, ਅਡੋਲਤਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ।
ਅੱਜ ਉਸੀ ਥਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦਗਾਰ ਵਜੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਛੋੜਾ ਸਾਹਿਬ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰੁਪਨਗਰ (ਰੋਪੜ) ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਮਾਜ਼ਰੀ ਪਿੰਡ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਧਰਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਭੂਗੋਲਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਆਤਮਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਉੱਚੀ ਮਾਣ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।
Table of Contents
ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ
ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਘੇਰਾ
1704–1705 ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਅਤੇ ਹਿੱਲ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਲੰਬਾ ਘੇਰਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੱਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਬਿਨਾਂ ਰਾਸ਼ਨ, ਬਿਨਾਂ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇ ਟਿਕੇ ਰਹੇ। ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਕਈ ਕਸਮਾਂ ਖਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਇਹ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਇਆ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਅਨੰਦਪੁਰ ਛੱਡ ਦੇਣ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰੋਕਟੋਕ ਦੇ ਜਾਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।
ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦਸੰਬਰ 1705 ਦੀ ਠੰਢੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡਿਆ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਧੋਖਾ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਸਾ ਦਰਿਆ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਹੀ ਮੁਗਲ ਸੈਨਾਵਾਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਸਰਸਾ ਦਰਿਆ ਦਾ ਵਿਛੋੜਾ
ਸਰਸਾ ਦਰਿਆ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਉਫਾਨ ‘ਚ ਸੀ। ਹਨੇਰੀ ਰਾਤ, ਸਖ਼ਤ ਠੰਢ, ਤੇ ਵੈਰੀਆਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ।
- ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਦੋ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ (ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਜੀ) ਨਾਲ ਇਕ ਪਾਸੇ ਨਿਕਲ ਗਏ।
- ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡੇ ਦੋ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ (ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ) ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਹੋ ਗਏ।
- ਕਈ ਸਿੱਖ ਸਰਸਾ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਹਿ ਗਏ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
ਇਹੋ ਥਾਂ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਪਰਿਵਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਹਾਂ ਤੇ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਸ ਥਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਛੋੜਾ ਸਾਹਿਬ(Gurdwara Parivar Vichora Sahib)ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ
ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ
ਜਦੋਂ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਦੋ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਗੰਗੂ ਦੇ ਨਾਲ ਚਮਕੌਰ ਵੱਲ ਵਧੇ, ਤਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਸਰਾ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ ਗੰਗੂ ਨੇ ਹੀ ਧੋਖਾ ਦੇ ਕੇ ਮੁਗਲ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ। ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਸਰਹਿੰਦ ਵਿੱਚ ਦੋ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਜੀਵੰਤ ਦੀਵਾਰ ਵਿੱਚ ਚੁਨਵਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਠੰਢੇ ਬੁਰਜ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਗਏ।
ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ
ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੋ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਚਮਕੌਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੇ। ਉੱਥੇ ਹੀ ਹੋਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਜੰਗ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਛੋੜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ
ਜਿਸ ਥਾਂ ਇਹ ਵਿਛੋੜਾ ਵਾਪਰਿਆ, ਉਥੇ ਅੱਜ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਹੈ – ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਛੋੜਾ ਸਾਹਿਬ(Gurdwara Parivar Vichora Sahib)।
- ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰੁਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਮਾਜ਼ਰੀ ਨੇੜੇ ਸਰਸਾ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਉੱਚੇ ਟੀਲੇ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ।
- ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਚਾਰ ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਇਮਾਰਤ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੁੰਦਰ ਸ਼ਿਲਪਕਲਾ, ਮੋਸੈਕ ਟਾਇਲਾਂ ਅਤੇ ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੇ ਛੱਤਾਂ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਮਿਲਾਪ ਹੈ।
- ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਸ ਦੀ ਨੀਂਹ ਖੋਦੀ ਗਈ ਸੀ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਹਥਿਆਰ, ਹੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਗਵਾਹੀਆਂ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਇੱਥੇ ਹਰ ਸਾਲ ਪੋਹ ਮਹੀਨੇ ਦੀ 1 ਤਾਰੀਖ (ਲਗਭਗ ਦਸੰਬਰ ਦੇ ਮੱਧ) ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਮੇਲਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸੰਗਤ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।
ਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮਹੱਤਤਾ
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਛੋੜਾ ਸਾਹਿਬ(Gurdwara Parivar Vichora Sahib) ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਆਤਮਿਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹੈ।
- ਇਹ ਥਾਂ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਦੀ ਖਾਤਰ, ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ ਦੀ ਖਾਤਰ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਵੀ ਤਿਆਗਣੇ ਪੈਣ ਤਾਂ ਵੀ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਡਿਗਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।
- ਇਹ ਵਿਛੋੜਾ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਨੀਂਹ ਸਿਰਫ਼ ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਧਾਰ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪਰਿਵਾਰਕ ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਅਡੋਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ।
- ਸਿੱਖ ਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਇਹ ਸਥਾਨ ਬਹਾਦਰੀ, ਧੀਰਜ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਚਾ ਦੀ ਜੀਵੰਤ ਮਿਸਾਲ ਹੈ।
ਹੋਰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ
ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਛੋੜੇ ਦੀ ਕਥਾ ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ –
- ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਚੰਨ ਬਾਬਾ ਕੁੰਮਾ ਮਸ਼ਕੀ ਸਾਹਿਬ – ਜਿੱਥੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਰਾਤ ਬਿਤਾਈ।
- ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਭੱਠਾ ਸਾਹਿਬ – ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੇ ਅੱਗੇ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ।
ਇਹ ਸਾਰੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਮਿਲ ਕੇ ਉਸ ਦੁਖਾਂਤਮ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।
ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਛੋੜਾ ਸਾਹਿਬ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਦੁੱਖ ਵੱਡਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਾ ਹੋਵੇ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਧਰਮ, ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਸੱਚੀ ਰਾਹੀਂ ਚਲਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੱਤੀ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਛੋੜਾ ਸਾਹਿਬ(Parivar Vichora Sahib History) ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਇਮਾਰਤ ਜਾਂ ਯਾਤਰਾ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਉਹ ਅਮਰ ਅਧਿਆਇ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਸਿੱਖ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਅਟੁੱਟ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਜਗਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਰਬਾਨੀ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕੋਈ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਕੋਈ ਤਾਕਤ ਨਹੀਂ।