ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ (Guru Hargobind Sahib Ji)(19 ਜੂਨ 1595 – 3 ਮਾਰਚ 1644), ਉਹ ਰੋਸ਼ਨ ਚਿਰਾਗ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੇ ਰਖਿਆ ਦੇ ਰੂਪ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਬਣਾਈ, ਤਿਵੇਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ “ਮੀਰੀ ਤੇ ਪੀਰੀ” — ਅਰਥਾਤ ਧਰਮਕ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ — ਦੋਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਜੋ ਕੇ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਜੋਤ ਭਰੀ।
ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ
ਜਨਮ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ
ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ (Guru Hargobind Sahib Ji) ਦਾ ਜਨਮ 19 ਜੂਨ 1595 ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਵਾਦਾਲਾ (ਹੁਣ ਜਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾਲ ਖੁਦ ਰੋਟੀ ਬਣਾਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ:
“ਇਹ ਪੁੱਤਰ ਜਨਮ ਲਏਗਾ ਜੋ ਰਾਜੇ ਵਰਗਾ ਹੋਵੇਗਾ।”
ਗੁਰੂ ਗੱਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਪਿਓ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ
ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ 11 ਜੂਲਾਈ 1606 ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਗੱਦੀ ਸੰਭਾਲੀ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਦੀ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਰੀਤ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਆਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਰੀਰ ਉੱਤੇ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀਆਂ:
ਮੀਰੀ (ਸਿਆਸੀ ਤਾਕਤ)
ਪੀਰੀ (ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਤਾਕਤ)
ਇਹ ਗੱਲ ਇਸ ਪਾਸੇ ਇਸ਼ਾਰਾ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਸਿਰਫ ਭਗਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ, ਸਗੋਂ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਖੜਾ ਹੋਵੇਗਾ।
ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ
1609 ਵਿੱਚ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਸਾਹਮਣੇ “ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ“ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਉਹ ਸਥਾਨ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਬੈਠਦੇ ਸਨ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦੇ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਸਲੇ ਸੁਣਦੇ ਅਤੇ ਹੱਲ ਕਰਦੇ।
ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ “ਧਰਮਕ ਅਥਾਰਟੀ” ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਿਆ, ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਫੈਸਲੇ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਸਥਾਨ ਹੈ।
ਸ਼ਸਤਰਧਾਰੀ ਸਿੱਖੀ – ਨਵਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ
ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ (Guru Hargobind Sahib Ji)ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਸਰਤ ਕਰਨ, ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਚਲਾਉਣ, ਘੋੜ ਸਵਾਰੀ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਨਵਾਂ ਲਸ਼ਕਰ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੰਤ ਸਿਪਾਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸੰਤਤਾ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹਥਿਆਰ ਵੀ ਚੁੱਕਣ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ:
“ਧਰਮ ਲਈ ਲੜਨਾ ਪਾਪ ਨਹੀਂ, ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਖੜੇ ਹੋਣਾ ਸੱਚਾ ਭਗਤਿ ਮਾਰਗ ਹੈ।”
ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼
ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ (Guru Hargobind Sahib Ji) ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਵਧ ਰਹੀ ਲਹਿਰ ਮੁਗਲ ਹਕੂਮਤ ਲਈ ਚੁਣੌਤੀ ਬਣੀ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਈ ਜੰਗਾਂ ਲੜੀਆਂ:
- ਅਮਰਿਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ (1628)
- ਰੋਹੀਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ
- ਕਿਰਤਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ
- ਮਹਰਾਜਾ ਚੰਦੂ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਚਾਲਾਂ
ਇਹ ਸਭ ਲੜਾਈਆਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਅਨਿਆਂ ਦੀ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਲਈ ਵੀ ਲੜੀਆਂ।
ਗਵਾਲੀਅਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ
ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਕੇ ਗਵਾਲੀਅਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਉੱਥੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਉੱਚ ਆਚਰਣ ਨਾਲ ਕੈਦੀਆਂ ਦਾ ਮਨ ਜਿੱਤਿਆ, ਸਗੋਂ 52 ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਵੀ ਕਰਵਾਈ।
ਇਸ ਮੌਕੇ ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ “ਬੰਦ ਛੋੜ ਦਿਵਸ” ਨਾਲ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦਿਵਾਲੀ ਦੇ ਦਿਨ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਅੱਜ ਵੀ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਵਧੇ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਉਪਦੇਸ਼
ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ (Guru Hargobind Sahib Ji) ਨੇ ਬਾਣੀ ਵੀ ਰਚੀ ਜੋ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਤਤਾ ਤੇ ਸ਼ਸਤਰਤਾ, ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ:
“ਜਿਨ੍ਹ੍ਹ ਕੈ ਅੰਤਰਿ ਸਚੁ ਨਿਵਾਸੁ ॥ ਤਿਨ੍ਹ੍ਹ ਕਉ ਉਪਜੇ ਸਬਦੁ ਵਿਗਾਸੁ ॥”
(ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੱਚਾ ਪ੍ਰਭੂ ਵੱਸਦਾ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਬਦ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਝਲਕਦੀ ਹੈ।)
ਉਹ ਆਤਮਕ ਅਡੋਲਤਾ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਤੁਲਨ ਦਾ ਪਾਠ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਜੀਵਨ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਯਾਤਰਾ
ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਆਖਰੀ ਸਮਾਂ ਕਿਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਵਿਤਾਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1644 ਵਿੱਚ ਜੋਤਿ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਰਾਇ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂਤਾ ਸੌਂਪੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਕਿਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ
ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ (Guru Hargobind Sahib Ji) ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਨਿਰਭੀਕਤਾ, ਇਨਸਾਫ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰਧਾਰੀ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ:
- ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ – ਸਿੱਖ ਕਿਰਤ ਵੀ ਕਰੇ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਵੀ।
- ਧਾਰਮਿਕ ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ – ਆਪਣੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਭ ਦੀ।
- ਸੇਵਾ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ – ਸੰਤ ਹੋ ਕੇ ਸਿਪਾਹੀ ਬਣਨਾ।
ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼
ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ (Guru Hargobind Sahib Ji) ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ — ਇੱਕ ਐਸਾ ਰੂਪ ਜੋ ਦਾਸਤਾ ਨਹੀਂ ਸਹਿੰਦਾ, ਜੋ ਦਬਾਉ ਦੇ ਅੱਗੇ ਨੀਂਹ ਨਹੀਂ ਝੁਕਾਉਂਦਾ, ਜੋ ਭਗਤੀ ਨਾਲ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਮਿਲਾਪ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ, ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ਮਈ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਧਰਮ ਸਿਰਫ ਪਾਠ ਕਰਨ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੂਲਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਹੈ।