ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਸੋਨੇਰੀ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ “ਚਾਰ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ (Char Sahibzade history)” ਦਾ ਨਾਮ ਸਦੀਵ ਲਈ ਅਮਰ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਚਾਰ ਪੁੱਤਰ ਸਨ—ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਫਤੇ ਸਿੰਘ ਜੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਅਸਾਧਾਰਣ ਬਹਾਦਰੀ, ਧੀਰਜ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਅਟੁੱਟ ਨਿਭਾ ਦਰਸਾਇਆ। ਉਹ ਸਿਰਫ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਰੋਤ ਹਨ।
Table of Contents
ਗੁਰੂ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਚਾਰ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦਾ ਜਨਮ
ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਜੀ/ਮਾਤਾ ਜੀਤੋ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰ ਕੌਰ ਜੀ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਚਾਰ ਰਤਨ ਜੰਮੇ:
- ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ – ਜਨਮ 26 ਜਨਵਰੀ 1687, ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਉਮਰ 18 ਸਾਲ।
- ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ – ਜਨਮ 14 ਮਾਰਚ 1691, ਉਮਰ 14 ਸਾਲ।
- ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਜੀ – ਜਨਮ 28 ਨਵੰਬਰ 1696, ਉਮਰ 9 ਸਾਲ।
- ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਫਤੇ ਸਿੰਘ ਜੀ – ਜਨਮ 25 ਫਰਵਰੀ 1699, ਉਮਰ ਸਿਰਫ 6 ਸਾਲ।
ਸਿੱਖਿਆ ਤੇ ਸੰਸਕਾਰ
ਚਾਰਾਂ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਗੁਰਮਤਿ, ਸ਼ਸਤ੍ਰ-ਵਿਦਿਆ, ਘੋੜਸਵਾਰੀ, ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਡਰਤਾ, ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਪ੍ਰਾਣ ਨਿਉਛਾਵਰ ਕਰਨ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਵੀ ਭਰਿਆ।
ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ – ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਜੰਗ
ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਜੰਗ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਹਿਮ ਮੋੜ ਹੈ। ਦਸੰਬਰ 1704 ਵਿੱਚ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਚਮਕੌਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਅਤੇ ਹਿੱਲ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਟਕਰਾਏ।
- ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਤੋਂ ਆਗਿਆ ਲੈ ਕੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਉਤਰ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤੇ। ਉਹ ਨਿਡਰਤਾ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ।
- ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਦਾਨ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਮਤ ਦਿੱਤੀ ਕਿ “ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੇਰ ਹਾਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਘੁੱਸ ਕੇ ਲੜਦਾ ਹੈ”, ਓਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੜੋ। ਉਹ ਵੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਜੰਗ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਧਰਮ ਲਈ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ।
ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਫਤੇ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ – ਸਿਰਹਿੰਦ ਦੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਕੈਦ
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ (9 ਸਾਲ) ਅਤੇ ਫਤੇ ਸਿੰਘ (6 ਸਾਲ) ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿਰਹਿੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ।
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕ਼ਾਜ਼ੀ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ, ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਮਹਲ, ਦੌਲਤ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨ-ਓ-ਸ਼ੌਕਤ ਦੇ ਲਾਲਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ।
- ਪਰ ਦੋਵੇਂ ਨਿੱਕੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੇ ਅਡੋਲ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ:
“ਸਾਡਾ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਸਿਰ ਕੱਟਵਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਪਰ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਤਿਆਗਾਂਗੇ।”
ਫ਼ੈਸਲਾ: ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੀ ਇੱਟਾਂ ਵਿੱਚ ਚੁਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਦਸੰਬਰ 1704 ਵਿੱਚ ਦੋਵੇਂ ਬਚਪਨ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਅਮਰ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ।
ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਚਾਰ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਵਿੱਚ ਅਟੁੱਟ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਚਾ ਭਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸਿਰਫ਼ ਜੰਗੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਧਰਮ, ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅੰਤਿਮ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ।
ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ
ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਬਣਾਇਆ। ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਦੁੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਟੁਟੇ, ਬਲਕਿ ਕੌਮ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।
ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ
- ਨਿਡਰਤਾ – ਸੱਚਾਈ ਲਈ ਡਰ ਰਹਿਤ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹੋ।
- ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਨਿਭਾ – ਸਹੂਲਤਾਂ ਜਾਂ ਦਬਾਅ ਦੇ ਅੱਗੇ ਧਰਮ ਨਾ ਛੱਡੋ।
- ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨੇਤ੍ਰਿਤਵ – ਉਮਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਮਨ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਬਣੋ।
- ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ – ਨਿੱਜੀ ਲਾਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਜਕ ਭਲਾਈ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿਓ।
- ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਡਰ ਜਾਂ ਲਾਲਚ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਤੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨਹੀਂ ਛੱਡੇ।
- ਅੱਜ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ, ਜਿੱਥੇ ਦਬਾਅ, ਫੇਕ ਨਿਊਜ਼, ਅਤੇ ਲੋਕ-ਰਾਏ ਦੇ ਦਬਾਅ ਵਿੱਚ ਸੱਚ ਤੋਂ ਹਟਣਾ ਆਸਾਨ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚ ‘ਤੇ ਡੱਟੇ ਰਹਿਣਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਜਿੱਤ ਹੈ।
- ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੇ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਕਦੇ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਚਾਹੇ ਨਤੀਜਾ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇਣ ਤੱਕ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ।
- ਅੱਜ ਸਾਨੂੰ ਬੁਲੀਇੰਗ, ਭੇਦਭਾਵ, ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ, ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ ਖੜ੍ਹਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
- ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ (ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਜੀ) ਸਿਰਫ਼ 6 ਅਤੇ 9 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਹੌਸਲੇ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ-ਵੱਡਿਆਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸਨ।
- ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਅਖਲਾਕ ਲਈ ਉਮਰ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਦਿਲ ਦੀ ਵੱਡਿਆਈ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਸਿਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਹਾਂ ਤੱਕ ਨਿਭਾਇਆ।
- ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਇਜ਼ਤ ਬਣਾਈ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
- ਮੌਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵੀ ਉਹ ਸ਼ਾਂਤ, ਹੱਸਦੇ ਤੇ ਅਡੋਲ ਰਹੇ।
- ਅੱਜ ਦੇ ਟੈਂਸ਼ਨ, ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਤੇ ਅਸਫਲਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇਹ ਸਬਕ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਡਰ ਦੀ ਬਜਾਏ ਹੌਸਲੇ ਨਾਲ ਸਾਮਨਾ ਕਰੀਏ।
ਨਿਸਕਰਸ਼
“ਚਾਰ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ” ਸਿਰਫ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਾਤਰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਅਜਿਹੀ ਅਮਰ ਜੋਤ ਹਨ ਜੋ ਸਦੀਵ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਰਹੇਗੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ, ਅਡੋਲਤਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰੇਮ ਕਈ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹੈ।