ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਅਧਿਆਇ ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮਹਾਨ ਜੰਗ — ਜਿੱਥੇ ਚਾਲੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਲੱਖਾਂ ਦੁਸ਼ਮਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸ਼ੌਰਤ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ।
Table of Contents
1. ਭੂਮਿਕਾ
ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜੰਗ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ (Battle of Chamkaur Sahib history”) ਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਅਮਰ ਗਾਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਕੁਝ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਜੰਗ 1704 ਈਸਵੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ, ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਮਿਲੇ-ਜੁਲੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨਾਲ ਲੜੀ ਗਈ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਯੁੱਧ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਧਰਮ, ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਲੜਿਆ ਗਿਆ ਮਹਾਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਸੀ।
2. ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ(Battle of Chamkaur Sahib)
ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਸਲਤਨਤ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। 1704 ਵਿੱਚ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ’ਤੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਘੇਰਾ ਪਾਇਆ ਗਿਆ। ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦਾ ਸਾਰਾ ਰਸਦ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ’ਤੇ ਭੁੱਖ ਅਤੇ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਤੋਂ ਡਿਗੇ ਨਹੀਂ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਕਸਮ ਖਾ ਕੇ ਭਰੋਸਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਆਨੰਦਪੁਰ ਛੱਡ ਦੇਣ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ’ਤੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਛੱਡਿਆ, ਪਰ ਇਹ ਕਸਮ ਝੂਠੀ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਸਿੰਘ ਆਨੰਦਪੁਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਏ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ’ਤੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਹਮਲੇ ਹੋਏ।
3. ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜੰਗ(Battle of Chamkaur Sahib) ਦੇ ਕਾਰਨ
ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜੰਗ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੀ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਧਰਮ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਈ। ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਵੱਖ ਹੋ ਗਿਆ। ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਸਿਰਹਿੰਦ ਪਹੁੰਚ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਕੈਦ ਕਰ ਲਏ ਗਏ। ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਬਾਬਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹੇ।
4. ਜੰਗ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਤੇ ਸਥਿਤੀ
ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਕਸਬਾ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਰੋਪੜ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਕਿਲਾ ਸੀ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਚੌਂਕੀ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅੱਡਾ ਬਣਾਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿਰਫ਼ ਕਰੀਬ 40 ਸਿੰਘ ਸਨ, ਜਦਕਿ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਨੇ ਕਿਲੇ ਨੂੰ ਚਾਰੋਂ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਘੇਰ ਲਿਆ।
5. ਜੰਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ
22 ਦਸੰਬਰ 1704 ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਨੇ ਕਿਲੇ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਧਰਮ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣ। ਜੰਗ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਵੱਡੀ ਫੌਜ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਸਕਣ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਣ।
6. ਬਾਬਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸੰਘਰਸ਼
ਬਾਬਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ, ਸਿਰਫ਼ 18 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮੰਗੀ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਸ ਦਿੱਤੀ। ਬਾਬਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਕੁਝ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਘੁੱਸ ਕੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਵੀਰਤਾ ਦਿਖਾਈ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਮਾਰ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਮੋਰਾਲ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤਾ।
7. ਬਾਬਾ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ
ਬਾਬਾ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸਿਰਫ਼ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਸਾਹਸ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੂਰਮੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮੰਗੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ “ਬੇਟਾ, ਅੱਜ ਤੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦੇ ਰਸਤੇ ’ਤੇ ਚੱਲ।” ਬਾਬਾ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
8. ਚਾਲੀ ਮੁਜਾਹਿਦ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਬਲਿਦਾਨ
ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋ 40 ਸਿੰਘ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਤੱਕ ਜੰਗ ਕੀਤੀ। ਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਰਜਨਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਮਾਰੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸੋਨੇ ਦਾ ਅਧਿਆਇ ਜੋੜਿਆ ਜੋ ਸਦੀਵਾਂ ਯਾਦ ਰਹੇਗਾ।
9. ਜੰਗ ਦਾ ਅੰਤ ਤੇ ਨਤੀਜਾ
ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਜੰਗ (Battle of Chamkaur Sahib) ਦੌਰਾਨ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆਪਣੇ ਸਿਰਫ਼ ਚਾਲੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਡੱਟ ਕੇ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੁਗਲਾਂ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਫੌਜ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਸਾਰੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਲੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਣ ਤਾਂ ਕਿ ਪੰਥ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਜਾਰੀ ਰਹੇ।ਇਹ ਜੰਗ ਭਾਵੇਂ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ, ਪਰ ਇਸਨੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਵੀਰਤਾ ਨੂੰ ਸਦੀਵਾਂ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ।
10. ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜੰਗ (Battle of Chamkaur Sahib) ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ
- ਧਰਮ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸੇਵਾ ਹੈ।
- ਗਿਣਤੀ ਨਹੀਂ, ਮਨੋਬਲ ਤੇ ਧੀਰਜ ਜਿੱਤ ਦਾ ਅਸਲੀ ਹਥਿਆਰ ਹੈ।
- ਝੂਠੇ ਵਾਅਦਿਆਂ ’ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ।
11. ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਅੱਜ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ
ਅੱਜ ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕਤਲਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਜੰਗ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ ਇੱਥੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਮਾਗਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸੰਗਤ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜੰਗ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਯੁੱਧ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਅਟੱਲ ਸ਼ਕਤੀ, ਵੀਰਤਾ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਇਸ ਜੰਗ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਿਖਾਇਆ ਕਿ ਸੱਚ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਲਈ ਲੜਨਾ ਕਦੇ ਵੀ ਛੱਡਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ।