ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ(Maharani Jind Kaur) , ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਾਂ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਖੀਰੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਇਸ ਪੋਸਟ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ 1 ਅਗਸਤ 1863 ਨੂੰ ਕੈਨਸਿੰਗਟਨ, ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਉਹਦੀ ਮੌਤ ਅਤੇ ਬੌਂਬੇ (ਨਾਸ਼ਿਕ) ਕੋਲ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ਉਸ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ (ਕਰੀਮਏਸ਼ਨ) ਬਾਰੇ ਡਿੱਠਾ ਵੇਰਵਾ, ਵਾਰਸੀ ਵਿਰਾਸਤ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਭਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਸਮਝाँਗੇ।
ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ (Maharani Jind Kaur) : ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਅੰਤ ਤੱਕ
ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ 1817 ਵਿੱਚ ਜਨਮੀ। ਉਹ ਸ਼ਾਂਘਰਸ਼ੀ ਜੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨੌਜਵਾਨ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਰਾਣੀ ਬਣੀ, ਪਰ ਉਸਦੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਉਸ ਵਾਰਸਤਾ ਤੋਂ ਪੂਰਤੀ ਵੱਡੀ ਸੀ। ਉਹ ਕੌਰ, ਸਤਲੁਜ ਸ਼ਾਹੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਦੱਸਰੀ ਦਮਦਾਰ ਪਹੁੰਚ ਨਾਲ “Destroyer of enemies” ਵਰਗੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸੀ।
ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਹੰਕਾਰਭਰੀ ਯਾਤਰਾ 1845–46 ਵਿੱਚ ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੇਜ਼ ਹੋਈ, ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਰੱਜੂ ਨਿਭਾਈ ਅਤੇ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜ-ਸ੍ਰਿਸ਼੍ਠਿ ਦੇ ਰੀਨੇਟ ਬਣਕੇ ਚਾਰ ਛੋਟੇ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਸ਼ਤ ਸਰਕਾਰੀ ਰਹਿ ਗਏ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਇਕ ਤੇਜ਼ੀ ਭਰੀ ਸ਼ਹਿਰ ਸਿਆਸੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਬਹੁਤ ਚਿੰਤਿਤ ਹੋ ਗਏ; 1846 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੂੰ ਚੁਨਾਰ ਫੋਰਟ ਵਿੱਚ ਬੇਦਰਦ ਭੇਜ਼ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ 1849 ਨੂੰ ਉਹ ਪਿਆਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵੱਲੋਂ ਖੁਦ ਬਿਨਾ ਚੇਤੇ ਪੁਝਾਈ।
ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਲਾਹਕਾਰਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ੁਨੂੰਨੀ ਯਤਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਬਚਾਇਆ। ਲਗਭਗ 11 ਸਾਲ ਨਿੱਚ ਨੀਬਰਾਂ ਵਿੱਚ (ਨੇਪਾਲ ਵਿਚ) ਬਸ ਕੇ ਰਹੀ, ਨੀਪਾਲ ਕੇ ਰਾਜੇ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਦਰ ਦੇ ਕੇ ਇੱਕ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਅਤੇ ਮਾਇਆ ਭਰਨਾ ਸੀਗਾ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਲਹਿਰ
16 ਜਨਵਰੀ 1861 ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ (Maharani Jind Kaur) ਨਾ ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਲਈ ਕਲਕੱਤਾ ਪੁੱਜੀ; ਉਸਉਹਣਾਲ਼ ਜੁੜੀ ਦਿਲਚਸਪ ਨਜ਼ਾਰੇ ਮਿਲੇ ਜਦ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰਿਆ। ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦੋਹਾਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਦਲੀਪ ਨੇ ਉਸਦੇ ਜਹਾਜ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦਾ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਕੈਨਸਿੰਗਟਨ (Abingdon House) ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ। ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਜੀ ਦਿੱਸਦੀ ਭਲੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮੋਹਕ نੀ ਸੀ, ਅੰਧੇਪਨ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਦੇ ਮਨ ਦੀ ਚਾਲਾਕੀ ਅਤੇ ਇਰਾਦਾ ਅਜੇ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆਂ ਦਾ ਮੁਹਾਰਾ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ।
1 ਅਗਸਤ 1863 – ਦਿਨ ਜੋ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ‘ਚ ਅਮਰ
ਉਸ ਸਵੇਰੇ, 1 ਅਗਸਤ 1863 ਨੂੰ, ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ (Maharani Jind Kaur) ਨੇ Abingdon House, Kensington, London ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਪਨੇ ਅੰਦਰੋਂ ਜਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਵ圾ਣੇ ਦਾ ਆਖਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਇੱਕ ਅਚਾਨਕ ਘੜੀ ਸੀ ਪਰ ਉਸਦੀ ਦਮਦਾਰ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅੰਤ ਵੀ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤ ਦਰੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਇਆ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰ ਦੀ ਜੰਗ
ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕਾਨੂੰਨ ਅਧੀਨ 1885 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕ੍ਰਿਮੇਸ਼ਨ (Cremation) ਗੈਰਕਾਨੂੰਨੀ ਸੀ। derfor, ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦਾ ਸ਼੍ਵਾਸ ਪੰਜਾਬ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਉਸ ਸਦਕੇ ਉਸਦੀ ਦੇਹ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ Kensal Green Cemetery ਦੇ Dissenters’ Chapel ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਗਈ।
1864 – ਸੰਸਕਾਰ ਦੀ ਆਗਿਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ
ਬਸੰਤ 1864 ਵਿੱਚ, ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਰੂਪ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਆਗਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਦੀ_deਹ ਨੂੰ ਬੌਂਬੇ (Mumbai) ਭੇਜ ਕੇ Cremation ਕਰ ਸਕੇ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਹ ਨੇ ਨਾਸ਼ਿਕ ਦੀ ਪੰਚਵਟੀ ਪਾਸ ਤੇ ਛੋਟਾ ਸਮਾਧ ਬਣਵਾਇਆ – ਉਹਦੇ ਮਾਂ ਦੇ ਯਾਦ ਲਈ। ਉਸਦੀ ਆਖਰੀ ਇਛਾ — ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮਾਧ ਵਿੱਚ cremation ਹੋਵੇ — ਉਦੋਂ British ਧਰਨਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
1924 – ਅੰਤਿਮ ਗਤੀਵਿਧੀ – ਆਖਰੀ ਯਾਤਰ
1924 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਦੀ ਪੌਤੀ Princess Bamba Sutherland ਨੇ ਬੌਂਬੇ ਦੇ ਸਮਾਧ ਤੋਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ashes ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮਾਧ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆਂ, ਉਹਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਇਛਾ ਦਾ ਅਮਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਕੁਝ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਰੋਕੜਾਂ ਆਈਆਂ, ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮੰਜਿਲ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ।
ਅਸਰ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ
- ਮਹਿਲਾਤਮਿਕ ਉਦਾਰਤਾ – ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ (Maharani Jind Kaur)ਦੀ ਮਾਂਹੀ ਅਪਾਰ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਹिम्मਤ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ।
- ਸਿੱਖ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਰਿਸ਼ਤਾ – ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਬਾਅਦ ਵੀ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂਦਾਂ ਸਿੱਖ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਜਗਾਇਆ ਅਤੇ ਬਲਾਕ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਈਡੈਂਟੀਟੀ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਲਿਆ।
- ਕ੍ਰਿਮੇਸ਼ਨ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਲੜਾਈ – ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕਾਨੂੰਨ ਤੇ ਚਰਚਾ ਜਨਮ ਦਿੱਤੀ, ਜੋ ਅੰਤਨੂੰ Cremation ਦਿਓਣਾ ਵਿਰੁਧ ਉਪਜਿਆ।
- ਲਹੌਰ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਯਾਤਰਾ – ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ (Maharani Jind Kaur)ਦੇ ashes ਦੀ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਸਿੱਖ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮੇਂਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣ ਗਈ।
- ਮਹਿਲਿਅਤਮਿਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਸੋਚ – ਉਸ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿ ਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਈ ਪੌੜੀਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਹੈ—ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਨਾਰੀਵਾਦ ਵਿੱਚ।
ਨਤੀਜਾ
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ (Maharani Jind Kaur)1863 ਦੀ ਮੌਤ, ਕੈਨਸਿੰਗਟਨ, ਉਸ ਦਾ Cremation ਬੌਂਬੇ (ਨਾਸ਼ਿਕ) ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ashes ਦੀ ਦੇਹ ਉਲਟਾਣ – ਸਭ ਕੁਝ ਇਕ ਮਹਾਰਾਣੀ ਦੀ ਅਪਾਰ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਮੂਹਿਕ ਯਾਤਰਾ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਕ ਅਮਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ — ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਦਰਬਾਰੀ, ਮਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ, ਰਾਜਨੀਤਿ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਧਰਮਕ ਵਿਰਾਸਤ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ।