ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ (1469–1539) ਨਾ ਸਿਰਫ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਇੱਕ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਯੁਗਾਂਤਰਕਾਰ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਧਾਰਕ ਅਤੇ ਅਨੁਕੰਪਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵੀ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਇਕ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੱਤਾ – ਜੋ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ, ਸੇਵਾ, ਅਤੇ ਸਾਰਵਜਨਿਕ ਭਲਾਈ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ।
ਜਨਮ ਅਤੇ ਬਚਪਨ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਨਮ 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1469 ਨੂੰ ਤਲਵੰਡੀ (ਹੁਣ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿੱਚ ਮੇਹਤਾ ਕਾਲੂ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਤ੍ਰਿਪਤਾ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚਿੰਤਨ, ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਇਕਤਾਪੂਰਨ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਸੀ।
ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣਤਾ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਿਦਿਆ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਲਿਆ।
ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ “ਨਾ ਕੋ ਹਿੰਦੂ, ਨਾ ਕੋ ਮੁਸਲਮਾਨ” ਆਖਿਆ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਥਾਂ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ।
ਉਦਾਸੀਆਂ: ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਚਾਨਣ ਪਾਉਣ ਦੀ ਯਾਤਰਾ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਬਾਣੀ ਅਤੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਚਾਰ ਵੱਡੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ (ਉਦਾਸੀਆਂ) ਕੀਤੀਆਂ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ, ਤਿਬਤ, ਚੀਨ, ਅਰਬ, ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਤੱਕ ਭਟਕ ਕੇ ਰੱਬ ਦੀ ਸਚਾਈ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ।
ਉਪਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸੁਨਿਹਰੇ ਸਿਧਾਂਤ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ:
- ਨਾਮ ਜਪੋ (Simran): ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰੋ।
- ਕਿਰਤ ਕਰੋ (Honest Living): ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਜੀਓ।
- ਵੰਡ ਛਕੋ (Share with Others): ਭੋਜਨ, ਦੌਲਤ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰੋ।
ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਇਨਕਲਾਬ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ:
- ਜਾਤ ਪਾਤ, ਉਚ ਨੀਚ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਭੇਦ ਦੀ ਨਿੰਦਿਆ ਕੀਤੀ।
- ਲੰਗਰ ਪ੍ਰਥਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ – ਜੋ ਆਜ ਵੀ ਭੁੱਖ ਮਿਟਾਉਣ ਦੀ ਅਭੂਤਪੂਰਵ ਪ੍ਰਥਾ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ।
- ਸਭ ਦੇ ਹੱਕ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ – ਭਾਵੇਂ ਔਰਤ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਿਮਨ ਵਰਗ।
ਗੁਰਬਾਣੀ: ਸ਼ਬਦ ਰਾਹੀਂ ਰੱਬੀ ਰੋਸ਼ਨੀ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ 974 ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਰਚੀ, ਜੋ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦੀ ਇਕਤਾ, ਪ੍ਰੇਮ, ਦਇਆ, ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਅਹੰਕਾਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਰਸ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਬਦ:
“ਇਕ ਓਅੰਕਾਰ ਸਤਿ ਨਾਮ ਕਰਤਾ ਪੁਰਖ ਨਿਰਭਉ ਨਿਰਵੈਰ…”
(ਜੋ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਮੁੱਢਲੀ ਨੁਕਤੇ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ)
ਅਖੀਰਲਾ ਸਮਾਂ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਆਖਰੀ ਸਮਾਂ ਕਰਤਾਰਪੁਰ (ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ) ਵਿਖੇ ਬਿਤਾਇਆ।
ਉੱਥੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1539 ਵਿੱਚ ਜੋਤਿ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਕੀਤਾ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੌਤ ਮਗਰੋਂ ਵੀ ਲੋਕ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਝਗੜੇ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਤੇ ਰਹਿਤ ਨੂੰ ਸੱਚਾ ਮਾਰਗ ਮੰਨਣ ਲੱਗੇ।
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ:
- ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ
- ਸਮਾਜਿਕ ਇਨਸਾਫ ਦਾ ਅਗਾਜ਼
- ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ
- ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਮੂਲ ਨੈਤਿਕ ਮਾਣਦੰਡ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਅਤੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਤਨੇ ਹੀ ਲਾਗੂ ਹਨ – ਜਿੰਨੇ ਪੰਜ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਨ।
ਅੰਤਮ ਸੰਦੇਸ਼
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਸਿਖਾਇਆ ਕਿ ਰੱਬ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀਆਂ ਜਾਂ ਜਗ੍ਹਾ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ,
ਉਹ ਤਾਂ ਹਰ ਜੀਵ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦਾ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਸਬਕ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸੱਚਾ ਧਰਮ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਦਿਲਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜੇ, ਨਾ ਕਿ ਵੰਡੇ।
“ਮਾਣਸ ਕੀ ਜਾਤ ਸਭੈ ਏਕੈ ਪਹਿਚਾਨੋ”
(ਸਭ ਮਨੁੱਖ ਇਕੋ ਰੱਬ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹਨ)